آموزش نقشه‌خوانی تاسیسات مکانیکی
امروزه اهمیت تاسیسات‌مکانیکی در میزان کیفیت و امکان بهره‌برداری مطلوب از یک پروژه بر کسی پوشیده نیست. مسائلی همچون خرابی و نقص در تجهیزات، کاهش فشار و جریان آب ضعیف در طبقات بالا، گرفتگی خط لوله و لرزش و سر و صدای زیاد تنها بخشی از مشکلات مرتبط با این حوزه است که می‌تواند ناشی از طراحی اشتباه، خطای اجرایی و یا برداشت نادرست از نقشه‌ها باشد.
این بخش از ساخت و ساز طبق برنامه‌ریزی‌های اصولی و نقشه‌های مختلف مهندسی انجام می‌شود و سبب کاهش مصرف انرژی و ارتقای عمر بنا می‌گردد. تاسیسات ساختمان سیستم‌هایی نظیر سیستم گرمایشی و سرمایشی، سیستم آب و فاضلاب، سیستم گازرسانی، سیستم‌های بهداشتی، برق و روشنایی، تهویه مطبوع دربر می‌گیرد. در صورتی که تاسیسات مکانیکی ساختمان از کیفیت و کارایی مطلوب برخوردار باشند، احتمال خرابی و بازسازی در کوتاه مدت کاهش خواهد یافت و هزینه‌ای که در ابتدا صرف شده در بلندمدت سبب صرفه جویی خواهد شد. مروری بر تجهیزات رایج در تاسیسات مکانیکی ساختمان‌ها خواهیم داشت و سعی شده نکات کلیدی در زمینه بهبود مهارت نقشه‌خوانی تاسیسات مکانیکی ساختمان و شناخت علائم مربوطه بیان شود.
در مقاله آموزش گام به گام مهارت نقشه خوانی ساختمان به معرفی و بیان نکات کلیدی در نقشه‌خوانی ساختمان پرداخته شد و در این بخش به بیان مفاهیم مهم و علائم نقشه خوانی تاسیسات مکانیکی می پردازیم.
تجهیزات متداول در تاسیسات مکانیکی
پیش از نقشه‌کشی تاسیسات، باید تمام امکانات ساختمان برای اجرای این بخش درنظر گرفته شود و فضایی مناسب برای آن تعیین شود. همچنین محاسبات لازم صورت گرفته و تجهیزات مناسب انتخاب شوند. بخشی از مهارت نقشه خوانی، شناخت تجهیزات کاربردی در تاسیسات مکانیکی است. این تجهیزات عبارتند از :
شیرهای کنترل
شیرها یکی از بخش‌های مهم در هر سیستم لوله‌کشی بوده و عملکرد مطلوب سیستم به آنها وابسته است. شیرها از سایز کوچک جهت قطع و وصل و یا تنظیم دبی جریان در لوله‌های با ابعاد مختلف جهت مصارف صنعتی و خانگی تولید می‌شوند. برخی از مهم ترین انواع شیرهای متداول عبارتند از:
شیر کشویی
شیرهای کشویی که به نام دروازه‌ای نیز معروف هستند در موارد نیاز به قطع و وصل جریان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شیر کف فلزی
در شیرهای کف فلزی از یک دیسک به شکل مخروط ناقص استفاده شده که حرکت آن موجب تغییر در میزان دبی عبوری از لوله می‌گردد. این نوع شیرها به نوع بشقابی یا کروی نیز مشهورند.
شیر سوزنی
مشابه شیر بشقابی هستند ولی بجای دیسک مخروطی پهن، از قطعه‌ای دوکی شکل شبیه به سوزن استفاده شده‌است.
شیر پروانه‌ای
دارای یک صفحه دایره ای شکل است که حول یک محور دوران می‌کند. قرارگیری این صفحه به موازات جریان موجب عبور حداکثر مقدار سیال و عمود شدن آن موجب قطع مسیر جریان می‌گردد.
شیر یک طرفه
در شیرهای یک طرفه سیال تنها قادر به حرکت در یک جهت است.به دلیل اتوماتیک بودن حرکت دریچه، این شیرها نیاز به اهرم تنظیم ندارند.
انواع لوله‌ها
لوله‌ها بر مبنای کاربرد، جنس و نوع اتصال در انواع مختلف دسته بندی شده اند:
لوله‌های مورد استفاده در سیستم آبرسانی
مهمترین نوع لوله‌های مورد استفاده در سیستم آبرسانی شامل لوله‌های گالوانیزه و پلیمری هستند.
لوله‌های مرسوم در سیستم تهویه مطبوع و آتش نشانی
پرکاربردترین نوع لوله در این دسته، لوله فلزی سیاه است که بدون هیچ روکش اضافه‌ای ساخته می‌شوند.
لوله‌های فاضلاب
لوله‌های چدنی، پلاستیکی، پلیکا، پلی پروپیلن و پلی اتیلن مهمترین انواع لوله‌های رایج در فاضلاب هستند.
انواع اتصالات
در تاسیسات مکانیکی جهت اتصال لوله‌ها یا تغییر مسیر آنها، اخذ انشعاب و یا تغییر قطر از اتصالات مختلف استفاده می‌شود. این قطعات دارای تنوع بالایی هستند و پرکاربردترین آنها عبارتند از:
بوشن
قطعه‌ای استوانه‌ای، توخالی و رزوه شده است که معمولا برای وصله دو لوله هم امتداد استفاده می‌شود.
مغزی
این قطعه نیز یک استوانه توخالی است ولی رزوه‌های آن روی بخش خارجی آن قرار دارد.
مهره ماسوره
این قطعه نیز برای اتصال قطعات مختلف سیستم لوله کشی خصوصا نصب تجهیزات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فلنج
صفحات دایره‌ای که جهت اتصال دو لوله استفاده می‌گردند.
سه راهی و چهار راهی
از این نوع اتصالات جهت افزایش تعداد انشعابات و خطوط فرعی استفاده می‌شود.
تبدیل
برای اتصال دو لوله با قطرهای متمایز استفاده می‌گردند.
زانویی
به منظور تغییر راستای لوله و جریان از زانویی‌های ۴۵ و ۹۰ درجه استفاده می‌گردد.
درپوش
کاربرد این نوع تجهیز در مسدود نمودن انتهای خط لوله و یا محل اتصالات است.
انواع نقشه‌های تاسیسات مکانیکی
در صفحه نخست نقشه‌های تاسیسات مکانیکی، به ویژه در پروژه‌ها و نقشه‌های بزرگ، فهرستی از کلیه شیت‌های نقشه و شماره آنها ارائه می‌شود. نقشه‌های مکانیک با یک حرف و عدد به صورت M0، M1 تا Mn بسته به تعداد صفحات آن شماره گذاری می‌گردد. به منظور جلوگیری از بروز خطا، همواره در صفحه اول نقشه‌ها علائم به کار رفته در جدولی ارائه می‌گردد. همچنین توصیه‌های کلی، استانداردهای طراحی و برخی نکات مورد نظر طراح نیز در صفحات ابتدای نقشه‌ها ارائه شده که باید قبل از اجرای طرح مطالعه شود. شناخت این صفحات و نکات آورده شده به میزان مهارت نقشه خوانی فرد بستگی دارد.
در ادامه، بخش‌های مختلف نقشه‌های تاسیسات معرفی شده و توضیحاتی درخصوص هریک ارائه شده است.
نقشه سیستم فاضلاب
سیستم جمع آوری و دفع فاضلاب شامل لوله‌های افقی و عمودی انتقال فاضلاب، لوله هواکش، سیفون، اتصالات و دریچه‌های بازدید است. تمام تجهیزات مولد فاضلاب مثل توالت، سینک ظرفشویی، روشویی ، کفشوی ها به سیفون مجهز هستند. این سیفون‌ها مابین تجهیزات ذکر شده و لوله‌های فاضلاب نصب شده و مانع ورود بوی نامطبوع، حشرات و گاز به داخل ساختمان می‌شوند.
سیستم جمع‌آوری و تخلیه آب باران
جهت جمع آوری و انتقال آب‌های حاصل از نزولات جوی، ناودان‌هایی در بام تعبیه و شیب بندی مناسب به طرف آبروها انجام می‌شود. سپس لوله‌ها به کفشوی‌ها متصل شده و تا پایین ترین تراز ساختمان امتداد می‌یابد. انتقال آب باران به سیستم دفع فاضلاب مجاز نبوده و باید با استفاده از چاه‌های جذبی به چرخه آب زیرزمینی هدایت شود.
لوله کشی آب سرد و گرم مصرفی
خطوط آبرسانی شامل آب گرم و سرد بهداشتی، سیستم‌های حرارتی و تهویه مطبوع از مهمترین اجزای تاسیسات مکانیکی محسوب شده که باید دقت لازم در انتخاب سیستم مناسب برحسب تعداد و مساحت واحدها، دمای محیط، سرعت اجرا و مسائل اقتصادی به کار گرفته شود. برای تامین آب گرم بهداشتی جهت شستشو و اتصال به انواع مصرف کننده‌ها دو روش عمده شامل نصب تجهیزاتی مثل آبگرمکن یا پکیج مستقل در هر واحد یا ساخت و تجهیز موتورخانه مرکزی برای تمام واحدها متداول است.
تاسیسات گرمایشی
به مجموعه تجهیزات و ادوات به کار رفته جهت تامین گرمایش ساختمان در فصول سرد سال، تاسیسات گرمایشی اطلاق می‌شود. رادیاتور، فن کویل و سیستم گرمایش از کف تنها تعدادی از متداول ترین انواع سیستم‌های گرمایشی هستند که متناسب با شرایط پروژه و موانع و محدودیت‌های اجرایی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
سیستم تهویه مطبوع
تهویه مطبوع یکی از سیستم‌های رایج در ساختمان‌های مدرن است که در آن با ایجاد تغییراتی در هوای محیط شامل درجه حرارت، میزان رطوبت، تعویض و تهویه مناسب و در صورت نیاز ضدعفونی کردن آن شرایط مطلوب فراهم می‌گردد.
مهمترین انواع سیستم‌های تهویه مطبوع شامل سیستم تمام هوا، تمام آب و هوا- آب است. سیستم تهویه مطبوع در ساختمان‌های دارای موتورخانه مرکزی و نیز به طور مستقل برای هر واحد مسکونی قابل پیاده‌سازی است. تجهیزات اصلی این سیستم شامل بویلر، چیلر لوله های مسیر رفت و برگشت، اتصالات و برج خنک کننده است. نمونه‌ای از تجهیزات مورد استفاده در تهویه مطبوع، در شکل زیر مشاهده می‌شود.
نقشه تجهیزات موتورخانه مرکزی
موتورخانه مهمترین جز سیستم تاسیساتی هر ساختمان است که عملکرد آن تاثیر بسیار زیادی روی کیفیت ساختمان و آسایش ساکنین دارد. تعداد تجهیزات و قطعات به کاررفته در موتورخانه زیاد بوده و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر نیز متاثر از دیدگاه طراح و جزئیات مورد نظر بوده و بسیار متنوع است. از لحاظ سیال مورد استفاده معمولا سیستم‌ها را به دو دسته آب و روغن دسته بندی می‌کنند. آب به دلیل کم هزینه بودن، تبادل حرارت خوب، فراوانی، عدم ایجاد خوردگی و حریق، بیشتر از دیگر سیالات کاربرد دارد که به موتورخانه‌های با سیال آب نیز مشهورند و به سه صورت زیر نامگذاری می شوند:
۱-موتورخانه آب گرم (تا ۱۰۰ درجه سانتی گراد)
۲-موتورخانه آب داغ (بالای ۱۰۰ درجه سانتی گراد زیر نقطه بخار)
۳-موتورخانه بخار (۱۰۰ درجه سانتی گراد و بالاتر)
دسته‌بندی‌های مختلفی برای سیستم حرارت مرکزی و موتورخانه وجود دارد. به عنوان نمونه از نظر ایجاد فشار به دو نوع مدار باز و مدار بسته تقسیم می‌شوند. در سیستم حرارت مرکزی مدار باز از منبع انبساط باز استفاده می‌شود که با محیط بیرون ارتباط دارد. فشار این سیستم توسط گرانش زمین ایجاد می‌شود.
در سیستم حرارت مرکزی مدار بسته از منبع انبساط بسته استفاده می‌شود. که در داخل حلقه بوده و با محیط بیرون ارتباطی ندارد و فشار این سیستم معمولا از فشار سیستم باز بالاتر است.
همچنین از لحاظ گردش آب در سیستم به دو صورت طبیعی (خاصیت ترموسیفون) و به صورت اجباری یا با پمپ تقسیم می‌شود.
اجزای اصلی موتورخانه را می‌توان به یک حلقه یا لوپ (Loop) تشبیه نمود که معمولا از سه جز کلی بویلر (دیگ موتورخانه)، مبدل حرارت و لوله‌های رابط تشکیل شده است.
سیستم آتش نشانی
به منظور مقابله با سوانح احتمالی، وجود سیستم آتش نشانی مناسب، یکی از اجزای ضروری در ساختمان‌ها است تا مقدار خسارت‌ها در شرایط بحرانی به حداقل برسد. انجام صحیح تاسیسات آتش نشانی بعضا منجر به کنترل کامل حادثه توسط ساکنین شده و یا حداقل تا زمان رسیدن مامورین آتش نشانی از گسترش حریق جلوگیری می‌نماید.
در این خصوص، بسته به نوع ساختمان از سیستم‌های مختلفی مانند شیلنگ قرقره، آب‌پاش خودکار، سیستم‌های شیمیایی، رایزرها، سیستم‌های اطفای حریق قابل جابجایی استفاده می‌شود. به عنوان نمونه، شیلنگ قرقره‌ها در کنار سیستم‌های اطفای حریق دستی از جمله تجهیزاتی هستند که تا زمان رسیدن مامورین آتش‌نشانی، توسط خود افراد حاضر در ساختمان استفاده می‌گردد و ممکن است حتی منجر به کنترل کامل آتش سوزی نیز بشود.
لوله کشی گاز
یکی از بخش‌های حساس در تاسیسات مکانیکی است و باید دقت و حساسیت خاصی در طراحی و اجرای آن به کار رود. سیستم گازرسانی از انشعاب لوله گاز شهری، شیر قفل شونده و رگولاتور آغاز شده و پس از ورود به ساختمان و اتصال به کنتور به واحدهای مربوطه هدایت می‌شود.
کانال کشی
یکی از بخش‌های مهم و اساسی در اغلب ساختمان‌ها کانال کشی است که در تجهیزاتی مانند کولر آبی، هواساز، فن کویل کاربرد دارد. از دیدگاهی دیگر، کانال کشی به منظور توزیع هوای رفت، هدایت هوای برگشت، تامین هوای تازه و تخلیه هوا به خارج ساختمان انجام می‌گردد. کانال‌ها عموما با دو نوع مقطع گرد و مستطیلی ساخته می‌شوند.
نقشه جزئیات
معمولا بعضی از جزئیات اجرایی یا بزرگ نمایی از بخش‌های مهم، در نقشه‌های جداگانه رسم می‌شود. این موارد شامل جزئیات نصب و راه اندازی لوازم بهداشتی مثل فاصله تا دیوارهای مجاور طبق استاندارد است.
شکل زیر خلاصه علائم پرکاربرد در نقشه‌های تاسیسات مکانیکی را نشان می‌دهد.
جمع بندی
در این مقاله سعی شد به طور خلاصه مطالب کلیدی در زمینه آشنایی با تجهیزات و ارتقای مهارت نقشه‌خوانی تاسیسات مکانیکی ارائه شود. همچنین علاقه‌مندان می‌توانند تمامی نکات و مطالب مربوط به نقشه خوانی تاسیسات مکانیکی را در کتاب “آموزش جامع نقشه خوانی ساختمان” از مجموعه انتشارات نوآور دریافت و مطالعه نمایند.
سلامت و موفق باشید.
معین فرمهینی فراهانی
ناشر تخصصی کتاب‌های نظام مهندسی
عالی